Hark-hagkerfið grefur undan réttindum launafólks og rýrir atvinnuöryggi þess. Alþjóðavinnumálastofnunin og verkalýðsfélög á Vesturlöndum leggja þunga áherslu á að uppfræða um hvernig uppgangur hark-hagkerfisins ógnar beinlínis heilbrigðum vinnumarkaði. Hér er sagt frá viðleitni til að auka réttindavernd á stafrænum vettvangi.

HARK-HAGKERFIÐ er ört vaxandi fyrirbrigði þar sem einstaklingar veita vinnu eða þjónustu á stafrænum vettvangi, oft í gegnum smáforrit. Atvinnurekendur hafa tekið þessari tækni opnum höndum og eru þekkt fyrirtæki eins og Uber, Lyft og Airbnb þar í fararbroddi. En þrátt fyrir þægindin og sveigjanleikann sætir hark-hagkerfið stöðugri og vaxandi gagnrýni sökum þess hve skipulega það grefur undan réttindum launafólks; réttindum sem kostað hefur blóð, svita og tár til að ná fram.  
 

Ólíkt hefðbundnu ráðningarfyrirkomulagi, þar sem starfsfólk er flokkað sem slíkt og nýtur margvíslegrar lagalegrar verndar og réttinda, eru þau sem starfa á vettvangi hark-hagkerfisins iðulega skilgreind sem sjálfstæðir verktakar eða sjálfstætt starfandi einstaklingar. Þar með hverfa á augabragði réttindi þeirra og skyldur atvinnurekenda gagnvart þeim.  

Harkarar eiga til að mynda ekki rétt á lágmarkslaunum eða yfirvinnugreiðslum enda er alþekkt að starfsfólk þéni minna en lágmarkslaun fyrir fulla vinnu. Starfsfólk í hark-hagkerfinu kastar einnig frá sér bótarétti, veikindaleyfum og lífeyrisréttindum sem getur haft hrikalegar fjárhagslegar afleiðingar í för með sér ef viðkomandi veikist eða slasast. 

Víða falla harkarar ekki undir lög sem banna mismunun á vinnumarkaði sem gerir þá viðkvæmari fyrir alls kyns rangsleitni  á grundvelli kyns, kynþáttar eða annarra sérkenna. Þeir geta einnig átt í erfiðleikum með að leita réttar síns verði þeir fyrir áreitni eða mismunun á vinnustað. 

Annað áhyggjuefni er að hark-fyrirtæki treysta oft á algrími og sjálfvirk kerfi til að stjórna vinnuafli sínu, sem getur leitt til skorts á gagnsæi og ábyrgð. Þetta getur gert starfsfólki erfitt að skilja hvernig vinna þess er metin og um leið torveldað því að mótmæla ósanngjarnri meðferð. 

Þekkt eru fjölmörg dæmi þess hvernig hark-fyrirtæki hafa rýrt réttindi starfsfólks.  Þannig var farveitan Uber sökuð um það árið 2019 að skilgreina ökumenn sína, ranglega, sem sjálfstæða verktaka fremur en starfsfólk. Þessi skilgreining hafði í för með sér að ökumenn Uber áttu ekki rétt á grunnréttindum á borð við  lágmarkslaun og yfirvinnugreiðslur. Sama ár var Uber einnig sakað um að mismuna ökumönnum eftir kynþætti þeirra og kyni.  

Annað dæmi er matarsendingarfyrirtæki sem hefur verið sakað um að stela þjórfé (e. Tips) af sendlum sínum. Árið 2019 breytti fyrirtækið greiðslulíkani sínu sem þýddi að þjórfé frá viðskiptavinum var notað til að standa straum af grunnlaunum starfsmanna frekar en að leggjast ofan á þau. Þessi breyting þýddi að sumir starfsmenn voru með lægri laun en áður, þrátt fyrir að fyrirtækið hefði haldið því fram að nýja líkanið myndi auka tekjur þeirra.  

Að auki krefjast hark-fyrirtæki þess oft að starfsmenn skrifi undir samninga sem innihalda ákvæði er takmarka getu þeirra til að mótmæla ósanngjarnri meðferð eða svikum. Sem dæmi má nefna að mörg hark-fyrirtæki krefjast þess að starfsmenn skrifi undir samninga þess efnis að útkljá skuli deilur við fyrirtækið með einkamáli frekar en fyrir dómstólum. Þetta getur gert starfsmönnum erfiðara fyrir að mótmæla ósanngjarnri framkomu og takmarkað aðgang þeirra að réttarúrræðum.  

Til að laga stöðuna og standa vörð um réttindi launafólks er þörf á verulegum breytingum á vinnumarkaði. Í fyrsta lagi þarf að vera skýrari lagaskilgreining á því hvað telst vera starfsmaður annars vegar og sjálfstæður verktaki hins vegar. Skýrari skilgreining að lögum myndi auka líkur á að starfsfólk fengju notið viðeigandi réttinda. Í öðru lagi þarf meira gagnsæi og ábyrgð í því hvernig hark-fyrirtæki stjórna vinnuafli sínu. Þetta mætti bæta með því að krefjast þess að fyrirtæki veiti starfsfólki skýrar og skiljanlegar upplýsingar um hvernig vinna þess er metin og hvernig launin eru greidd. Það gæti líka falið í sér að innleiða aukið eftirlit með hark-fyrirtækjum til að tryggja að þau uppfylli vinnulög og reglur. Í þriðja lagi þurfa starfsmenn í hark-hagkerfinu að hafa betri aðgang að úrræðum verði þeir fyrir áreitni, mismunun eða ósanngjarnri meðferð. Þetta gæti falið í sér aukna lagalega vernd fyrir harkara. 

Alþjóðavinnumálastofnunin (ILO) hefur verið í fararbroddi í umfjöllun um réttindi launafólks í hark-hagkerfinu. Árið 2019 birti ILO skýrslu sem ber heitið „Work in the Digital Economy“, þar sem skoðuð voru áhrif stafrænna hark-vettvanga á atvinnulífið og tilgreind helstu stefnumál sem nauðsynleg væru til að tryggja réttindi starfsfólks.  

ILO hefur einnig tekið þátt í þróun alþjóðlegra vinnustaðla sem tengjast hark-hagkerfinu. Árið 2020 samþykkti ILO nýjan alþjóðlegan vinnustaðal, sem kallast „Convention 190”  sem fjallar um ofbeldi og áreitni í atvinnulífinu, þar á meðal í hark-hagkerfinu. Þessi samþykkt kveður á um að allir starfsmenn þar með talið þeirra sem eru í óhefðbundnu ráðningarsambandi fái notið verndar gegn ofbeldi og áreitni.  
 

Auk ILO hefur alþjóðlega verkalýðshreyfingin einnig beitt sér af krafti gegn réttindaskorti launafólks í hark-hagkerfinu. Verkalýðsfélög um allan heim hafa sett réttindi harkara á dagskrá sína og krafist betri launa, aukinnar verndar og réttinda þessu starfsfólki til handa.  
 

Þannig hefur Sjálfstæða verkalýðshreyfingin í Bretlandi (e. Independent Workers Union of Great Britain, IWGB) skipulagt réttindabaráttu hark-launafólks og náð árangri fyrir dómstólum gegn fyrirtækjum eins og Uber og Deliveroo vegna réttindabrota þeirra. Í Bandaríkjunum hefur Verkalýðsfélag lausamanna (e. Freelancers Union) beitt sér fyrir auknum réttindum sjálfstætt starfandi starfsmanna þar á meðal þeirra sem starfa í hark-hagkerfinu. 

Á Norðurlöndum hefur hark-hagkerfið einnig verið umræðu- og deiluefni. Í löndum Svíþjóð og Danmörku hefur verið þrýst á að veita starfsmönnum í hark-hagkerfinu meiri réttindavernd. Árið 2020 voru samþykkt í Danmörku lög sem veita starfsfólki í hark-hagkerfinu rétt til að semja um laun sín og vinnuskilyrði á grundvelli heildarkjarasamninga. Á sama hátt hefur ríkisstjórnin í Svíþjóð lagt til breytingar á vinnulöggjöfinni í því skyni að bæta stöðu launafólks í hark-hagkerfinu.  Þessi þróun á Norðurlöndum sýnir vaxandi viðurkenningu á nauðsyn þess að takast á við þær áskoranir sem fylgja hark-hagkerfinu og réttarstöðu starfsfólks innan þess.  
 
Þannig hafa ILO og alþjóðlega verkalýðshreyfingin gegnt mikilvægu hlutverki við að bregðast við réttindavanda launafólks í hark-hagkerfinu. Með málsvörn sinni og margvíslegum tilmælum á sviði stefnumótunar hafa ILO og verkalýðshreyfingin vakið athygli á brýnum réttindabótum fyrir starfsfólk í hark-hagkerfinu. Hins vegar þarf að tryggja að þessum tilmælum verði framfylgt þannig að réttindi starfsfólks njóti verndar á vinnumarkaði sem tekur örum breytingum nú um stundir.